Artikelen

Horloges in beweging

Van de Jaquemarts op de klokkentoren van de San Marco tot de koekoeksklok in het Zwitserse chalet: automaten maken al eeuwen deel uit van ons dagelijks leven. Ook in de horlogerie duiken deze kleine automatische mechaniekjes zo nu en dan op, om een uurwerk nog gecompliceerder, maar vooral nog amusanter te maken.

Automaten: fijnmechanische wondertjes van alle tijden

Minuscuul kleine figuurtjes die na activering een vrolijk spel spelen op de wijzerplaat, van een dansende beer in het circus tot een verborgen liefdesspel, automaten komen in uiteenlopende verschijningen. Nu is elk mechanisch horloge in wezen natuurlijk een automaat op zichzelf, maar toch valt een dergelijk uurwerk niet onder de noemer ‘automaat’. Een automaat, of automaton, is een niet-elektronisch aangedreven mechanisme in de vorm van mens of dier. Het woord komt van het Griekse automatos, dat zo veel wil zeggen als ‘uit zichzelf handelend’, een soort robot dus.

Ulysse Nardin Circus

Uit de overleveringen leren we dat in de Griekse oudheid al melding werd gemaakt van automatische mechanismen. In de Joodse geschiedenis vinden we koning Solomon die een mechanische troon zou hebben met vogels die hem bejubelden bij het bestijgen ervan. In de laatste eeuw voor Christus wordt in het verre China ook al gesproken van automatische poppen, compleet met organen, huid en haar, speciaal gemaakt voor de keizer. Ook het Midden-Oosten heeft een rijke geschiedenis als het om automata gaat, beroemde alchemisten ontwierpen mechanische slangen en schorpioenen en kaliefs hadden gouden en zilveren bomen op hun binnenplaatsen met bewegende fauna erin. Hoewel het beroemde sprookje van Andersen spreekt over de Chinese nachtegaal, waren het in werkelijkheid de moslimheersers die het genoegen hadden naar kleine mechanische vogeltjes te luisteren in hun paleistuinen.

In de tweede eeuw na Christus schreef de Arabische geleerde Al-Jazari een boek waarin hij ingewikkelde mechanische automaten beschreef, waaronder de eerste menselijke apparaten. Pas een paar honderd jaar later verschijnen er na Mesopotamië en China, ook in Europa automaten. Rond 1495 ontwierp niemand minder dan Leonardo DaVinci er een. De schets werd overigens pas in de jaren vijftig van de vorige eeuw herontdekt. In de zestiende eeuw verschenen de eerste automaten in tafelklokken en werden deze technische hoogstandjes een hebbeding voor de rijke Europese adel. In de zeventiende en achttiende eeuw deed de automaat zijn intrede in zakhorloges, maar de gouden eeuw van de uurwerk-automaten was tussen 1860 en 1910, toen vele ateliers in Parijs en de Zwitserse Jura zich bezig hielden met deze fijnmechaniek.

Tegenwoordig is een automaat in een uurwerk nog steeds een bijzondere complicatie en zijn dit soort uurwerken zeldzaam. Op de horlogeveilingen van Antiquorum vindt men zo nu en dan nog een zakhorloge met bewegende figuren, maar voor een nieuw exemplaar is de liefhebber aangewezen op een handjevol uurwerkmakers. Vaak zijn dit kleine, onafhankelijk merken met exclusieve oplagen voor de echte aficionado’s. Een daarvan is Andersen Geneve van de Deen Svend Andersen. Hij heeft zich in de loop der jaren gespecialiseerd in automata en wel in een bijzonder niche: de erotische automaat. Verborgen achter een deksel, of op de achterkant van het uurwerk blaast Andersen leven in de meest uiteenlopende avontuurtjes. Met een druk op de knop worden parende zeemeerminnen, Griekse goden of Italiaanse gondeliers in beweging gebracht. Andersen maakt zich er overigens alles behalve eenvoudig vanaf. De geschilderde afbeeldingen bestaan vaak uit wel dertien verschillende bewegende onderdelen.

Eén hedendaags horlogemerk blinkt werkelijk uit in moderne automaten op uurwerken: Ulysse Nardin. Als een van de weinige grote spelers in horlogeland brengt het merk regelmatig een automaton uit en heeft het zelfs een echte Jaquemart-lijn. Een Jaquemart is een figuur die vroeger vaak te zien was op klokkentorens, waar hij met een hamertje de tijd sloeg op de klokken. Een bekend voorbeeld hiervan zijn de Jaquemarts op de klokkentoren van de San Marco in Venetië. Ulysse Nardin claimt het enige merk ter wereld te zijn dat nog steeds minute repeaters combineert met Jaquemarts op de wijzerplaat. Een prachtig voorbeeld uit deze collectie is de Circus.Ulysse Nardin Safari

Op de wijzerplaat van avonturijn worden verschillende met de hand gemaakte circusfiguren afgebeeld. Wanneer de minute repeater wordt geactiveerd, beweegt een aap zich richting een clown op de tonen van de hele uren. Een dompteur reikt met zijn zweep naar een tijger op het geluid van de kwartieren en de tijger klauwt met zijn poot op de minuten. Een beer maakt een kleine buiging naar een ballerina bij activering van het mechanisme. Een zelfde tafereel vinden we terug op de Safari, een minute repeater met een dubbele wijzerplaat van email cloisonné. Wanneer het minute repeater-mechanisme de tijd aangeeft, komt de jungle letterlijk tot leven.

Daniel Roth Il Giocoatore Veneziano Automaton

Een van de laatste automata-modellen van Ulysse Nardin combineert niet alleen de gecompliceerde minute repeater met automaten, maar ook nog eens een tourbillon. De Genghis Khan is het eerste horloge dat een één-minuut tourbillon, automaten en een Westminster minute repeater in een heeft. Wanneer het bekende deuntje van de Londense Big Ben klinkt, beginnen Mongoolse krijgers op de uren te strijden, een ruiter te paard probeert een ring te vangen op de minuten en alle figuren, inclusief een muzikant, bewegen op de kwartieren.

Het relatief kleine Daniel Roth presenteerde onlangs nog een prachtig project op het gebied van automata. In samenwerking met de internationaal bekende automaten-bouwer Franccedil;ois Junod, presenteerde CEO Gerald Roden Il Giocatore Veneziano, een horloge met een automaat en een automaat met een klok. Junod creëerde een prachtige automaat geïnspireerd op een schilderij van Caravaggio met een Venetiaanse dobbelaar. Niet alleen beweegt de dobbelaar zijn armen en verandert zijn gezichtsuitdrukking, ook variëren de verschillende worpen die onder de lederen bekertjes vandaan komen. Aangezien Daniel Roth natuurlijk allereerst een horlogemerk is, werd de automaat vergezeld van een sublieme minute repeater, met daarop dezelfde ingenieuze dobbelaar. In dit prachtige project komen oud en nieuw letterlijk samen. Bovendien bewijst het maar weer dat we ons na al die eeuwen blijkbaar nog steeds kunnen verwonderen over die prachtige kleine stukjes techniek.